Hafız "İbn Hacer" "Fethu'l-Bari"
de "İbn Hibban" ın irad ettiklerini şu sözleriyle özetlemektedir:
Bu şubeler kalbin, dilin ve bedenin
amellerinden dallanıp budaklanırlar.
Kalbin
amelleri, inanılan hususlar ve niyetler olup yirmidört (24) tanedirler:
1/1 - Allah'a iman: Bunun
kapsamına: O'nun zatına, (fiillerine, isim ve) sıfatlarına iman etmek, O'nu
tevhid etmek: "O'nun benzeri hiçbir şey yoktur ve O herşeyi işiten,
gören." (eş-Şura, 42/11)
olduğuna iman etmek, onun dışındaki bütün varlıkların sonradan
yaratıldıklarına inanmak;
2/2 - Meleklerine
iman
3/3 - Kitablarına iman
4/4 - Peygamberlerine iman
5/5 - Hayrı ile şerri ile kadere ve
6/6 - Ahiret gününe iman etmek: -Bunun
kapsamına:
- Kabirde sorgu,
- Öldükten sonra diriliş,
- Amel defterlerinin verilmesi (nüşûr),
- Hesab,
- Mizan,
- Sırat,
- Cennet, cehenneme iman etmek,
vb..girer-,
7/7 - Allah'ı sevmek,
8/8 - O'nun için sevmek, O'nun
için buğzetmek,
9/9 - Peygamber Sallallahu aleyhi
vesellem'i sevmek, onun tazim edilmesi gerektiğine inanmak da girer.Bunun da
kapsamına:
- Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e
salat ve selam getirmek, onun sünnetine uymak da dahildir.
10/10 - İhlas ve bunun kapsamına
giren:
- Riyâ ve münafıklığı terketmek,
11/11 - Tevbe etmek,
12/12 - Allah'ın azabından
korkmak (havf),
13/13 - Allah'ın nimet ve
rahmetini ümit etmek, recâ,
14/14 - Şükür,
15/15 - Verilen ahidlere bağlılık
(vefa),
16/16 - Sabır,
17/17 - Kaza ve kadere rıza,
18/18 -
Tevekkül
19/19 - Merhamet
20/20 -
Tevazu da bunun kapsamındadır. Tevazunun kapsamına da:
- Yaşlı olana saygı göstermek, küçük
olana merhamet etmek, (de dahildir.)
21/21 -
Kibir'i (büyüklenmeyi) ve Ucbu (kendisini ve amellerini beğenmeyi)
terketmek,
22/22 - Hasedi
(kıskançlığı) terketmek,
23/23 - Kin
tutmayı terketmek,
24/24 - Kızıp
öfkelenmeyi terketmek. (de dahildir.)
Dilin amellerine
gelince: bunlar da yedi (7)
hasleti kapsar.
25/1 - Tevhidi dil ile söylemek,
26/2 - Kur'ân okumak,
27/3 - İlim öğrenip, öğretmek,
28/4 - Dua ve
28/5 -
Zikirde bulunmak. Bunun kapsamına:
30/6 -
İstiğfar ve
31/7 - Lağiv (boş şeyler)den
kaçınmak da girer.
Bedenin amelleri: otuzsekiz hasleti kapsar.
Bunların bir
bölümü maddi şeyler ile alakalıdır. Bunlar da onbeş (15) haslettir.
32/1 - Maddi ve şer'i hükme uygun
olarak temizlenmek, -Bunun kapsamına: necasetlerden kaçınmak da girer-,
33/2 - Setr-i
avret,
34/3 -
Farz ve nafile namaz kılmak,
35/4 - Zekat da
böylecedir
36/5 - Köleyi azad
etmek
37/6 - Cömertlik -bunun kapsamına yemek yedirmek ve misafire ikramda
bulunmak,
ağırlamak
girer-,
38/7 - Farz ve nafile oruç
tutmak,
39/8 - İtikâf yapmak,
40/9 - Kadir gecesini aramak,
41/10 - Haccetmek,
42/11 - Umre yapmak,
43/12 - Aynı
şekilde tavaf etmek,
44/13 - Dininin selâmeti için
kaçmak -kapsamına şirk diyarından hicret etmek de girer-,
45/14 - Yapılan adakları yerine
getirmek,
46/15 - Yeminler ve keffaretlerin
yerine getirilmesi hususunda gereken dikkati göstermek de girer.
Bunların bir
kısmı da tabi olmak ile alâkalıdır. Bunlar da altı (6) haslettir.
47/1 - Nikâhlanmak suretiyle
iffetini korumak,
48/2 - Çoluk-çocuğun haklarını
yerine getirmek,
49/3 - Anne-babaya iyi davranmak
-bunun kapsamına onlara kötü davranmaktan uzak durmak da
girer-
50/4 - Çocukları güzel bir
şekilde terbiye etmek,
51/5 - Akrabalık bağını gözetmek,
52/6 - (köleler için) Efendisine
itaat etmek, (efendiler için) kölelerine yumuşak davranmak.
Bu hasletlerin
bir kısmı da amme'yi ilgilendirir. Bunlar da onyedi (17) haslettir.
53/1 - Adalete bağlı kalmakla
birlikte,
54/2 -
cemaate uymak suretiyle emirliğin gereklerini yerine getirmek,
55/3 - Ulu'l-emre (şer'an
kendilerine itaat edilmesi gereken yöneticilere) itaat etmek,
56/4 - İnsanların arasını
düzeltmek -bunun kapsamına İslami otoriteye karşı çıkanlarla (haricilerle) ve
bağilerle (silahlı ve askeri güç sahibi olan çetelerle) savaşmak da girer-,
57/5 - İyilik üzerine
yardımlaşmak -bunun kapsamına iyiliği emredip, münkerden alıkoymak da girer-,
58/6 -
Hadleri uygulamak,
59/7 - Cihad etmek,
60/8 - Emanetin eda edilmesi
-ganimetin beşte birinin ödenmesi de bunun kapsamı içerisindedir-,
61/9 - İhtiyacı olanlara borç
vermek,
62/10 -
Aldığı borcu eksiksiz ödemek,
63/11 - Komşuya ikramda bulunmak,
64/12 - Başkalarına iyi davranmak
-bunun kapsamına malı helal yoldan kazanıp, hak olan yerlerde harcamak da girer
yine bunun kapsamına savurganlık ve israftan uzak durmak da girer-,
65/13 -
Selamı almak,
66/14 -
Aksırana (elhamdulillah demesi halinde) yerhamukellah demek,
67/15 -
İnsanlara zararı önlemek,
68/16 - Lehv
(boş, oyalayıcı işler)den uzak durmak,
69/17 - Yolda
insanlara rahatsızlık veren şeyleri kaldırmak.
İşte bunlar altmışdokuz (69)
husustur.
Bunları sözü edilenler arasından biri
diğerinin kapsamına giren bazı hususları ayrı bir özellik kabul ederek,
yetmişyedi haslet olarak saymak da mümkündür.
Doğrusunu en iyi bilen
Allah'tır.
